Ένα εξαίρετο αφιέρωμα για τον επιπρομαχώνα του Αγίου Δημητρίου στα Χανιά

Ένα εξαίρετο αφιέρωμα δημοσίευσαν τα Χανιώτικα νέα για τον επιπρομαχώνα του Αγ. Δημητρίου. Για σχεδόν 500 χρόνια αποτελεί έναν από τους “ακοίμητους” φρουρούς της παλιάς πόλης των Χανίων. Ο επιπρομαχώνας του Αγ. Δημητρίου ή Lando (το όνομα του μηχανικού) ή Schiavo (του σκλάβου) είναι ένα από τα βασικά οχυρωματικά έργα που έφτιαξαν οι Ενετοί για να προστατεύσουν την παλιά πόλη των Χανίων.

Mε αφορμή την πρόσφατη κατάπτωση δύο τμημάτων του (που δεν είναι τα πρώτα καθώς ανάλογα φαινόμενα είχαν υπάρξει και τις δεκαετίες του ’90 και του ’80) κάνουμε μια βουτιά στην ιστορία του. Από τη θεμελίωση, τη χρήση του, την πτώση του, τη χρησιμοποίησή του για άλλους σκοπούς.

Ο κ. Κώστας Ψαράκης αρχαιολόγος που για χρόνια υπηρέτησε στην Αρχαιολογία Χανίων, έχει μελετήσει την ιστορία. Ο επιπρομαχώνας  ήταν μέλος των οχυρώσεων που για τον σχεδιασμό και την εκτέλεσή τους την εποπτεία είχε «ο Βερονέζος μηχανικός Michele Sammichieli, ο οποίος και τα επιβλέπει από το 1538. Το τείχος σχηματίζει ένα ορθογώνιο, παράλληλο προς την παραλία, ενισχυμένο στις τέσσερις πλευρές του από καρδιόσχημους προμαχώνες (Baluardi) και στα ενδιάμεσα από επιπρομαχώνες (Cavalieri). Πάνω στο ισόπεδο των επιχωματώσεων του οχυρού περιβόλου των προμαχώνων, δημιουργούσαν πρόσθετες οχυρωματικές κατασκευές, τους επιπρομαχώνες, οι οποίοι αποτελούσαν και τις υψηλότερες θέσεις βολών των φρουρίων του 16ου αιώνα. Σκοπός των κατασκευών αυτών ήταν η ανάγκη των αμυνομένων να βελτιώσουν τις συνθήκες κατόπτευσης των περιοχών πέρα από την τάφρο αλλά και μέσα στο ίδιο το φρούριο. Από τους επιπρομαχώνες οι αμυνόμενοι είχαν τη δυνατότητα να καλύπτουν την άμυνα στην εξωτερική πλευρά της τάφρου, να επιτηρούν την έξω από την τάφρο περιοχή και να παρακολουθούν τα επιθετικά έργα που προετοίμαζαν οι επιτιθέμενοι. Επίσης μπορούσαν να εποπτεύουν καλύτερα ολόκληρα τμήματα της εσωτερικής περιμέτρου των τειχών.

Οι επιπρομαχώνες επειδή είναι ψηλές κατασκευές, ορατές στον εχθρό και άρα ευάλωτες, κατασκευάζονταν σε τέτοια απόσταση από τα πλευρά των προμαχώνων ώστε εάν καταστρέφονταν από τις εχθρικές βολές, τα ερείπια τους να μην εμποδίζουν την κίνηση των στρατιωτών καθώς και τη λειτουργία των προμαχώνων. Στις οχυρώσεις των Χανίων τοποθετήθηκαν 8 επιπρομαχώνες μεγάλου σχήματος (cavalieri) ή μικρού σχήματος (cavalierotti).»

ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΕ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ

Στον προμαχώνα Αγίου Δημητρίου αντιστοιχούσε ο ομώνυμος επιπρομαχώνας κυκλικού σχήματος, για τη σημασία του οποίου υπάρχει η αναφορά του Γενικού Προβλεπτή Κρήτης Benetto Moro στις 25 Ιουνίου 1602 προς τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. «Στην αναφορά υπάρχουν πληροφορίες ότι ο Moro τελείωσε τα θωράκια και ότι χρειάστηκε να ενισχύσει με επιχωματώσεις τη βόρεια εξωτερική πλευρά του η οποία παρουσίαζε ρωγμές σε διάφορα σημεία» εξηγεί ο κ. Ψαράκης. Στην έκθεση του Β. Moro στις 25 Ιουνίου 1602 προς τη Γαληνοτάτη σημειώνει:

«…Σήκωσα στο ύψος που χρειάζεται τον επιπρομαχώνα LANDO, το σπουδαιότερο προπύργιο του φρουρίου εκείνου, με πλατεία τόσο ευρύχωρη και μεγαλοπρεπή και με ισχυρή άμυνα -έργο μεγάλης σπουδαιότητας- έκαμα τα θωράκιά του (parapetti) και τέλος τον τελείωσα ολόκληρο, το ίδιο έγινε και στην πλευρά προς την Εβραϊκή. Για την ασφάλειά της έγινε μια μεγάλη και στερεή επιχωμάτωση, που υψώνεται από την επιφάνεια του εδάφους με πολύ πλατιά βάση, μέχρι την κορυφή του τοίχου. Ο τοίχος αυτός, μη μπορώντας να κρατήσει το βάρος των χωμάτων, που χρειάστηκε να σωρευτούν, για να βγουν στο ύψος που είπα, είχε αρχίσει να παρουσιάζει σε διάφορα μέρη ρωγμές.

Ετσι έγινε κι από κείνη την πλευρά της πολιτείας μια επιχωμάτωση, που μπορούν να την εκμεταλλευτούν, αν παρουσιαστεί ανάγκη, στις πιο επείγουσες περιπτώσεις. Δεν πρέπει όμως στο σημείο τούτο να παραλείψω να αναφέρω, σχετικά με όσα έχουν διασπείρει ψευδώς στην πόλη τούτη οι διάφοροι, όποιοι κι αν είναι αυτοί. Οι διαδόσεις αυτές λένε, ότι ο εκλαμπρότατος διάδοχος μου με ειδοποίησε μόλις έφθασε, ότι ο παραπάνω επιπρομαχώνας LANDO που, όπως αναφέρω πιο πάνω, τελείωσα σ’ εκείνη την πόλη, έπαθε με την πίεση του υπερβολικού βάρους του ρωγμή στο τείχος του μεσοπυργίου. Αυτό όχι μόνο είναι ανυπόστατο μα αδύνατο να γίνει, γιατί ο καβαλιέρος εκείνος (σ.σ. ο επιπρομαχώνας δηλαδή) δεν είναι θεμελιωμένος, όπως οι καβαλιέροι πάνω στο μεσοπύργιο, μα πάνω στον αυχένα του προμαχώνα και σε απόσταση ανάλογη. Οι επικριτές αυτοί πήραν αφορμή από τις ρωγμές που έκαμε η επιχωμάτωση του επιπρομαχώνα εκείνου. Αυτό όμως δεν έγινε στην περίοδο της υπηρεσίας μου, αφού για να τον σηκώσω στο ύψος που έπρεπε, έριξα χώματα που ωφέλησαν διπλά όπως είπα παραπάνω».

ΟΙ ΚΑΝΟΝΙΟΘΥΡΙΔΕΣ

Το καλοκαίρι του 1993, γκρεμίστηκε ένα μεγάλο τμήμα της βορειοδυτικής πλευράς του επιπρομαχώνα από διαρροή νερού. Η τότε 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων μετά από μελέτη αποκατάστησε τη συγκεκριμένη φθορά, και πραγματοποίησε ανασκαφικές εργασίες, τόσο πάνω στον επιπρομαχώνα, όσο και περιμετρικά στη βάση του. Οπως επισημαίνει ο αρχαιολόγος «οι εργασίες αυτές αποκάλυψαν ένα μεγάλο τμήμα από το parapeto, το οποίο σώζεται σε ύψος από 0,50 μ. μέχρι 1,20μ. στην κορυφή του επιπρομαχώνα. Στο σωζόμενο τμήμα του parapeto υπάρχουν 7 κανονιοθυρίδες, ενώ ο G. Gerola, που επισκέφθηκε την Κρήτη στις αρχές του 20ου αιώνα, μας πληροφορεί ότι υπήρχαν 9 κανονιοθυρίδες. Πιθανότατα το 1993, όταν γκρεμίστηκε το μεγάλο τμήμα του επιπρομαχώνα στη βορειοδυτική πλευρά, καταστράφηκαν οι δυο κανονιοθυρίδες μαζί με

το parapeto. 

Αποκαλύφθηκαν επίσης τμήματα λιθόστρωτου διαδρόμου περιμετρικά του επιπρομαχώνα. Στη δυτική πλευρά του επιπρομαχώνα, βρέθηκε μια δεύτερη κατασκευή parapeto εσωτερικά και σε επαφή με το αρχικό. Η εξήγηση που μπορεί να δοθεί για αυτή την κατασκευή είναι, ότι έγινε μια ενίσχυση του αρχικού μετά από καταστροφή του κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης από τους Τούρκους το 1645. Σ’ αυτό το συμπέρασμα μας  οδηγεί και ο μεγάλος αριθμός από τα βόλια που βρέθηκαν στην περιοχή αυτή. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία μετά το τέλος της ανασκαφικής έρευνας, προχώρησε στη στερέωση των αρχικών τμημάτων, καθώς και σε συμπληρώσεις όπου κρίθηκε αναγκαίο. Επίσης αποκαταστάθηκαν οι λιθόστρωτοι διάδρομοι περιμετρικά του επιπρομαχώνα και διαμορφώθηκε η κεντρική πλατεία. »

Τα τελευταία χρόνια χάρις στις προσπάθειες της αρχαιολογίας, του Υπ. Πολιτισμού, του Δήμου και των άλλων τοπικών αρχών σημαντικά τμήματα των τειχών έχουν αναδειχτεί και διασωθεί.

Ας ελπίσουμε αυτό να γίνει και για τον επιπρομαχώνα του Αγ. Δημητρίου που τόσο επλήγη από την τελευταία κακοκαιρία.

Η ιστορία της πτώσης των Χανίων

Για την ιστορία του επιπρομαχώνα του Αγ. Δημητρίου (λόγω της ομώνυμης ορθόδοξης μητρόπολης στη γωνία Μπετόλο – Χάληδων – Σκρυδλώφ) και τις χρήσεις του έως τον 20ο αιώνα μίλησε στις “διαδρομές” ο ιστορικός ερευνητής και συγγραφέας Μανόλης Μανούσακας: «τον καιρό της πολιορκίας των Χανίων από τους Τούρκους τον Ιούλιο του 1645, το τμήμα του τείχους που σήμερα περνάει η οδός Μελετίου Πηγά και ένα κομμάτι από το στρογγυλό οχυρό, ανατινάχτηκε με υπόνομο, διότι οι Τούρκοι είχαν πολύ καλούς μιναδόρους (εργάτες ορυχείου), υπονομευτές οι οποίοι ήταν Αρμένιοι και σκάβανε υπονόμους κάτω από τα τείχη, βάζανε πυρίτιδα, την ανατίναζαν, οπότε ανατιναζόταν και το κομμάτι του τείχους. Σε μια τέτοια ανατίναξη καταστράφηκε το τείχος μαζί με ένα τμήμα του επιπρομαχώνα και μέσα στο κουρνιαχτό που δημιουργήθηκε, ορμήσανε μέσα οι Γενίτσαροι και έσφαζαν όποιον βρίσκανε μπροστά τους. Αυτή ήταν η πρώτη έφοδος εναντίον της πόλης. Οι Γενίτσαροι προχώρησαν μέχρι την εκκλησία του Αγ. Φραγκίσκου, δηλαδή το σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο. Στα δαιδαλώδη στενά κάτω από τον επιπρομαχώνα και μέχρι τον Αγ. Φραγκίσκο, εκεί βρέθηκε ένας κουρέας -λένε- ο οποίος όρμησε και έσφαξε τον αρχηγό των Γενίτσαρων που είχαν κάνει την έφοδο. Με το να σκοτωθεί ο αρχηγός τους, οι υπόλοιποι τα χάσανε και σκορπίστηκαν. Ετσι οι ντόπιοι μπόρεσαν και τους αντιμετώπισαν, τους γκρέμισαν από τα τείχη. Οι υπόλοιποι φύγανε κακήν κακώς και έτσι έληξε αυτή η έφοδος χωρίς επιτυχία για τους Τούρκους. Αργότερα βέβαια η έλλειψη νερού, έφερε την παράδοση της πόλης.

Οι Τούρκοι επισκεύασαν φυσικά αυτό το σημείο όπως και το τείχος. Αφενός η ανατίναξη του την συγκεκριμένη περίοδο, αφετέρου η αρχική κακή κατασκευή του τείχους από τους Ενετούς, είχε ως αποτέλεσμα να γίνονται καταρρεύσεις από την εποχή της Τουρκοκρατίας και μετά. Ετσι έχουμε πολλές επισκευές πάνω σε αυτό το τμήμα του τείχους, που ήταν σημαντικό για την οχύρωση της πόλης, διότι βρισκόταν πολύ ψηλά. Να σημειωθεί πως όλα αυτά τα χώματα του επιπρομαχώνα κουβαλήθηκαν με τις αγγαρείες των ντόπιων υπό την επίβλεψη των Βενετσιάνων μηχανικών». Επίσης, όπως επεσήμανε ο κ. Μανούσακας «οι Τούρκοι είχαν προσθέσει ένα κτήριο στη βόρεια πλευρά του επιπρομαχώνα, που χρησιμοποιούνταν πιθανόν ως μπαρουταποθήκη ή ως χώρος εφοδίων, ένα τμήμα του οποίου με τους πολύ χοντρούς τοίχους του αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες αποκατάστασης (της Αρχαιολογίας) αλλά μετά το ξανασκέπασαν. Ακριβώς απέναντι βρίσκονταν οι τούρκικες τουαλέτες, οι οποίες και αυτές έχουν σκεπαστεί».