Η Κοξαρέ του Δήμου Αγίου Βασιλείου

 Η Κοξαρέ είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητος του Δήμου Αγίου Βασιλείου, στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνης της Κρήτης. Έχει υψόμετρο 313 μέτρακαι πληθυσμό 225 κατοίκων (απογραφή 2011) και είναι κτισμένη στους πρόποδες του όρους Κουρούπα, που θεωρείται η γεωλογική συνέχεια των Λευκών Ορέων.

 Υπάγεται διοικητικά στον δήμο Αγίου Βασιλείου και βρίσκεται σε απόσταση 25 χλμ. από Ρέθυμνο, προς τη Μονή Πρέβελη και τον Πλακιά, στην είσοδο τού Κουρταλιώτικου Φαραγγιού και 48 χλμ. από τη Χώρα Σφακίων.

Το χωριό εντοπίζεται σε στρατηγική θέση σε μικρό οροπέδιο περιτριγυρισμένο από βουνά σε μια από τις πιο εύφορες περιοχές και πεδιάδες της ενδοχώρας και του νότιου Ρεθύμνου. 

Οι κάτοικοι ασχολούνται σχεδόν αποκλειστικά με τις αγροτικές και κτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις ενώ τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η στροφή προς τον τουρισμό με την ανέγερση τουριστικών κατοικιών, αλλά και με τον εναλλακτικό τουρισμό, καθώς τα όρη της Κουρούπας προσφέρουν πληθώρα πεζοπορικών διαδρομών, ποδηλασίας αλλά και canyoning στο Κουρταλιώτικο φαράγγι και το φαρλαγγι του Κακοπέρατου.

Από το χωριό Κοξαρέ αρχίζει το Κουρταλιώτικο Φαράγγι που κυλάει ο ποταμός Κουρταλιώτης και χαρακτηρίζεται από πυκνή βλάστηση (πολλά φοινικόδεντρα) και τους απότομους ψηλούς όγκους πέτρας στις δύο πλευρές του.

 Το όνομα Κουρταλιώτικο λένε ότι προέρχεται από τον ομόηχο θόρυβο που ακούγεται, όταν φυσάει δυνατός βόρειος άνεμος, που νομίζει κανείς ότι πραγματικά χτυπούν κούρταλα («παλαμάκια»). 

Στα μισά του δρόμου, που περνάει μέσα από το φαράγγι, υπάρχουν πάρκινγκ και μονοπάτια, που οδηγούν στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Αρκετά είδη άγριων ζώων και πουλιών συναντώνται στο φαράγγι. Στην είσοδο του φαραγγιού δόθηκε η ιστορική μάχη της Κοξαρές.

Στην Κοξαρέ, στο όρος Κόκκινη Ρίζα που βρίσκεται πάνω από τον οικισμό της Παλέ, υπάρχει το σπήλαιο Μπελιγκρέ σε υψόμετρο 470μ και πιο ψηλά το σπήλαιο Χώνος σε υψόμετρο 1.100 μ. Το όνομά του χωριού προέρχεται από τον πρώτο οικιστή της Κόξαρη, γόνο βυζαντινής οικογένειας. 

Οι πρώτες μαρτυρίες για κατοίκηση στην ευρύτερη περιοχή ανάγονται στα μεσομινωικά χρόνια: στα όρη της Κουρούπας σε υψόμετρο 735 μ. εντοπίστηκε και ανασκάφηκε από την Αγγλική Αρχαιολογική Σχολή το 1989 μινωικό ιερό Κορυφής. 

Πρόκειται για αίθριο ιερό αγροτικού χαρακτήρα, που καλύπτει έκταση περίπου 200 τ.μ. Εκτείνεται σε δύο άνδηρα που ορίζονται από φυσικούς βράχους, οι οποίοι αποτελούν τον «Περίβολο» του Ιερού.

Σύμφωνα με τα στοιχεία οθωμανικού κτηματολογίου, που συντάχτηκε λίγο μετά το 1670, εκείνη την περίοδο το Κοξαρέ διέθετε 33 ιδιοκτήτες

Το σημαντικότερο μνημείο της βυζαντινής περιόδου είναι ο ναός του Αγ. Γεωργίου στη θέση Φατρελιανά κοντά στη Παλέ, ο οποίος χρονολογείται τον 15ο αιώνα. Διασώζεται το όνομα του κτήτορα Θεοδοσίου Σαγκαμά, ενώ στο εσωτερικό του ναού διακρίνονται οι τοιχογραφίες με θέματα την Κοίμηση της Θεοτόκου, τον Αγ. Γεώργιο, τον Ευαγγελισμό, την Φιλοξενία του Αβραάμ, την ανάσταση του Λαζάρου, την Μεταμόρφωση και άλλες.

Το 1866 κατασκευάζεται από τους κατακτητές στην περιοχή «Κουλές» στο Ορος Κουρούπα, φρούριο για την αποτελεσματικότερη άμυνα των επαναστατών τμήμα του οποίου σώζεται μέχρι σήμερα.

Στην Κοξαρέ το 1821 οι κάτοικοι αποκεφάλισαν τον αιμοχαρή Τούρκο αρχηγό Ντελή Μουσταφά, που είχε, προηγουμένως, αιχμαλωτιστεί στο Βαθειακό Αμαρίου. Αργότερα, το έτος 1878, στο φαράγγι της Κοξαρέ, στην είσοδο του Κουρταλιώτικου, έγιναν σφαγές πολλών χριστιανών από τους Τούρκους .

Κάτοικοι της Κοξαρέ συμμετείχαν ενεργά στη μάχη της Κρήτης, ενώ την 29η Αυγούστου του 1944 ανατινάχθηκε όλο το χωριό από τα στρατεύματα Κατοχής με εντολή αφανισμού του από προσώπου γης. Η εκκλησία, το σχολείο, τα σπίτια του χωριού τυλίχτηκαν στις φλόγες.

Κατά τα Γεναριανά του 1945 πραγματοποιήθηκε κοντά στον οικισμό συμπλοκή ανάμεσα σε καταδιωκόμενους αντάρτες του ΕΛΑΣ και αντάρτες του Παύλου Γύπαρη. Κατά τη σύγκρουση σκοτώθηκαν αρκετοί, μεταξύ των οποίων και ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ, Νίκος Παπαδάκης ή Λεμονιάς

Κατά τον Στέφανο Ξανθουδίδη το όνομα τού χωριού Κοξαρέ είναι μαρτυρημένο βυζαντινό επώνυμο από τον πρώτο οικιστή τού χωριού Κόξαρη. Ο Στυλιανός Αλεξίου το αποδίδει σε παρώνυμο γυναίκας, σημειώνοντας σχετικά: 

«Ο συσχετισμός τού κουτσός με το coxo ενισχύεται από το συγγενικό και μορφολογικά αλώβητο μεσαιωνικό κοξάριος, λατ. coxarius= ex coxa laborans= «πιασμένος», πβ. και τοπωνύμιο Κοξαρέ (= Κοξαρέα) στην Κρήτη από παρώνυμο γυναίκας» , ενώ και η Χρυσή Τσικριτσή - Κατσιανάκη επιβεβαιώνει τα παραπάνω δεχόμενη την προέλευσή του από όνομα Κοξαρέας.

Στον Κοξαρέ έδρευε η ισχυρή οικογένεια των Καλλέργηδων, η οποία ήταν εγκατεστημένη στη θέση Αρχοντικά ή Καλλεργιανά, όπου σώζονται ερείπια μεγάλων κτιριακών εγκαταστάσεων

 Στον οικισμό γεννήθηκαν το στέλεχος του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ Τάσος Λευτεριάς (Βαγγέλης Παπαδάκης, απεβίωσε το 2002) και ο εκπαιδευτικός και στέλεχος του ΕΛΑΣ Γιάννης Μαθιουδάκης (1906-1944). Από την Κοξαρέ κατάγονται επίσης και οι μεγάλοι επιχειρηματίες αδελφοί Δασκαλαντωνάκη. Από τις Ατσιπάδες κατάγονται οι δημοσιογράφοι Γιάννης Χαλκιαδάκης ιδρυτής των Ρεθεμνιώτικων Νέων και Κώστας Κετσετζόγλου, ρεπόρτερ της ΑΕΚ. 

Τέλος από τον πολιτιστικό χώρο, από τις Ατσιπάδες κατάγονται οι Θεόδωρος Τσόντος πρόεδρος Κρητών Πειραιώς, Bαβουράκης Κώστας (ΒαβουρόΚωστας) αγωνιστής εθνικής αντίστασης με το σώμα του Καπετάν Λεμονιά και Στρατής Μαμαλάκης λαουτιέρης.

Λέει ένα παλιό ριζίτικο:

Στη Κοξαρέ ορθώνεται γιγάντιο πετροβούνι

και στσι Κουρούπας τη κορφή κάθεται παλικάρι

λογάται και αναρωτά που είν᾽ οι καπετάνιοι

μα ούλους τσ´ εκτελέσανε και μάνες σιγοκλαίνε

στο Κουρταλιώτη ποταμό.

Αναφέρεται επίσημα, μετά την ένωση της Κρήτης, το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να ορίζεται έδρα της τότε νεοϊδρυθείσας ομώνυμης κοινότητας.

Εκτός από την έδρα της, η Κοινότητα Κοξαρές περιλαμβάνει και τους οικισμούς Ατσιπάδες, Κατσογρίδα και Παλέ. Η απογραφή του 2011 αναφέρει:

Ατσιπάδες, αι (31)

Κατσογρίδα, η (16)

Κοξαρέ, η (225)

Παλέ, η (132)

Συνολικά η κοινότητα έχει 404 κατοίκους.

Η Κοινότητα εκπροσωπείται από πενταμελές Συμβούλιο με επικεφαλής τον Πρόεδρο κ. Κωνσταντίνο Περαντωνάκη.