Η Βιρανεπισκοπή ή Βιράν Επισκοπή είναι χωριό της Κοινότητας Έρφων του Δήμου Ρεθύμνης στην Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνης της Κρήτης. Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 έχει 122 κατοίκους.
Απέχει 14 χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο και είναι κτισμένη σε υψόμετρο 85 μ.
Στην κορυφή λόφου περίπου 2,3 χιλιόμετρα ανατολικά του χωριού έχει ανασκαφεί εγκατάσταση των πρωτομινωικών χρόνων. Στη θέση Ρούσα, ένα μικρό λόφο 1,5 χιλιόμετρο ανατολικά του χωριού ανασκάφηκε εγκατάσταση των μινωικών χρόνων.
Στον ίδιο λόφο βρέθηκαν επίσης κατάλοιπα κτιρίου της ρωμαϊκής εποχής. Ο Κωνσταντίνος Καλοκύρης κατά τη διάρκεια ανασκαφής στα ερείπια του ναού της Αγίας Ειρήνης ανακάλυψε επιγραφή η οποία ανέφερε το ιερό της Δικτύννης Αρτέμιδος.
Θεώρησε ότι αποτελούσε οδόσημο και τοποθέτησε έτσι στο χώρο της Αγίας Ειρήνης το αρχαίο ιερό, το οποίο αναφέρεται στον Περίπλου του Σκύλακα. Μαζί βρήκε ένα άγαλμα εφήβου και κιονόκρανα ρωμαϊκής και παλαιοχριστιανικής εποχής, ίσως τμήματα παλαιοχριστιανικής βασιλικής στο χώρο.
Το όνομα του χωριού προέρχεται από τη λέξη βιράν, η οποία είναι τουρκικής προέλευσης και σημαίνει ερείπιο, και τη λέξη επισκοπή, και είναι ονομασία των οθωμανικών χρόνων
Ο Τζουζέπε Γκερόλα πρότεινε ότι στο χωριό ήταν η έδρα της βυζαντινής επισκοπής Αρίου, η οποία δημιουργήθηκε μετά την ανάκτηση της Κρήτης από τους Βυζαντινούς το 961, πιθανόν στη θέση της επισκοπής Συβρίτου, η οποία έπαψε να αναφέρεται εκείνη τη χρονική περίοδο.
Πιθανόν στη θέση εγκαταστάθηκαν οι κάτοικοι από το πόλισμα Άριο, το οποίο βρισκόταν παραθαλάσσια, κοντά στον σύγχρονο οικισμό Σταυρωμένος.
Ο καθεδρικός ναός της επισκοπής πιθανόν ήταν ο ναός της Αγίας Ειρήνης, του οποίου λείψανα σώζεται δίπλα στον νεότερο ναό των Αγίων Αναργύρων, ή ο τετράκλιτος ναός του Αγίου Δημητρίου λίγο έξω από το χωριό.Ο Λ. Πετίτ πρότεινε ότι στον οικισμό βρισκόταν επισκοπή έπαυλη.
Η παλαιότερη μνεία στο χωριό γίνεται στο έργο Κρητικά του Μιχαήλ Χουρμούζη, το 1842, όπου αναφέρεται ως Βεράν Επισκοπή. Το χωριό αναφέρεται επίσης ως Βεράν Επισκοπή στο έργο Γεωγραφία της Κρήτης, το 1890.
Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται στον δήμο Μαργαριτών και απογράφεται μαζί με τους οικισμούς Πρίνος και Καϊναρτζέ, με συνολικά 86 χριστιανούς και 54 μουσουλμάνους κατοίκους. Στην απογραφή του 1900 δεν αναφέρεται. Στην απογραφή του 1920 υπαγόταν στον αγροτικό δήμο Ερφών.
Το 1925 προσαρτήθηκε στην κοινότητα Έρφων, αλλά από το 1928 μέχρι το 1930 είχε προσαρτήθηκε στην κοινότητα Πρίνου, πρωτού επανέλθει στην κοινότητα Έρφων. Το 1967 ορίστηκε έδρα ομώνυμης κοινότητας, η οποία όμως καταργήθηκε αργότερα το ίδιο έτος. Το χωριό παρέμεινε στην κοινότητα Ερφών μέχρι την Καποδιστριακή διοικητική διαίρεση, οπότε και το χωριό προσαρτήθηκε στον Δήμο Αρκαδίου
Ο κεντρικός ναός του χωριού είναι αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο και ο κοιμητηριακός ναός στον Άγιο Γεώργιο. Άλλοι ναοί εντός του χωριού είναι ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο ναός των Αγίων Αναργύρων.
Ο ναός των Αγίων Ανάργυρων κτίστηκε στη θέση της μεγάλης τρίκλιτης βυζαντινής βασιλικής αφιερωμένης στην Αγία Ειρήνη. Αν και για την κατασκευή του ναού κατεδαφίστηκαν τα ερείπια του παλαιότερου, εξακολουθούν να σώζονται τα θεμέλια του παλαιότερου ναού.
Η βυζαντινή βασιλική χρονολογείται στον 10ο με 11ο αιώνα μ.Χ. και είχε διαστάσεις 17,3 (21 αν είχε νάρθηκα) επί 14 μέτρα. Ο ναός των αγίων Ανάργυρων καταλαμβάνει τμήμα του βόρειου κλίτους και την πρόθεση. Στο παρελθόν στη θέση αυτή βρισκόταν το νεκροταφείο του χωριού.
Περίπου 1,2 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού, δίπλα στον δρόμο προς Λουτρά και στις όχθες του ποταμού Αρκαδιώτη, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Δημητρίου.
Ο ναός αποτελείται από τρία καμαρόσκεπα κλίτη και ένα μικρότερο θολωτό πρόκτισμα στη νότια πλευρά. Μόνο το βόρειο και το κεντρικό κλίτος έχουν αψίδα στον ανατολικό τοίχο, ενώ το ιερό του βόρειου κλίτους χωρίζεται από τα υπόλοιπα με τοίχο.
Ο τρούλος του θολωτού προκτίσματος φέρει οπές με σωλήνες, και δίπλα του βρέθηκε μικρή δεξαμενή και κατακόρυφος πήλινος σωλήνας και θεωρείται ότι κάποτε χρησίμευε ως λουτρό. Η σημερινή μορφή του κτηρίου φαίνεται να προέκυψε από συνεχείς επεκτάσεις και τροποποιήσεις, με τις παλαιότερες φάσεις να χρονολογούνται στη μεσοβυζαντινή εποχή.
Στο χωριό λειτουργεί εξαθέσιο δημοτικό σχολείο γνωστό ως δημοτικό σχολείο Αγίου Νικολάου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου