Η Μονή Τοπλού Παναγίας Ακρωτηριανής

 

Η μονή Τοπλού είναι ένα ξακουστό μοναστήρι στην ανατολική πλευρά της Κρήτης και βρίσκεται 10χλμ ανατολικά της Σητείας και 6χλμ βόρεια του Παλαικάστρου της επαρχίας Σητείας. Η αρχική ονομασία της μονής είναι «Παναγία η Ακρωτηριανή» όπως προκύπτει από επίσημα έγγραφα και σφραγίδες του 15ου ή του 16ου αιώνα. Με την ονομασία «Τοπλού» αναφέρεται πρώτη φορά σε τουρκικό έγγραφο του 1673. 

Για την προέλευση του ονόματος της μονής Τοπλού έχουν ειπωθεί πολλές εκδοχές με πιο επικρατέστερη την άποψη ότι προέρχεται από την τουρκική λέξη Τοπ ( = κανόνι) εξαιτίας ενός μικρού κανονιού που υπήρχε εκεί από την περίοδο της Ενετοκρατίας και το οποίο όχι μόνο προφύλασσε τη μονή από τους πειρατές αλλά και ειδοποιούσε τα γύρω χωριά εάν διέτρεχε κίνδυνο. 

Η πιο αληθοφανής όμως εκδοχή από τις υπόλοιπες είναι ότι προέρχεται από τη συγκοπή της λέξης πλού(σιο) καθώς το μοναστήρι διέθετε και διαθέτει ακόμα και σήμερα τεράστια ακίνητη περιουσία ( κτήματα, αμπελώνες, ελαιώνες ). Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ακόμα και σήμερα όταν αναφέρονται στη μονή την προσφωνούν με το όνομα «Το Μεγάλο Μοναστήρι».

Η μονή βρισκόταν σε ακμή τον 14ο και τον 15ο αιώνα εάν κρίνει κανείς από τον μεγάλο αριθμό σημαντικών βυζαντινών εικόνων εκείνης της περιόδου που απηχούν πιστά την εξέλιξη της κωνσταντινουπολίτικης ζωγραφικής που σταδιακά εξαπλώνονταν στην Κρήτη από την πτώση της Πόλης και μετά. 

Η υψηλή εικαστική αξία των εικόνων είναι επίσης ενδεικτική του υψηλού επιπέδου της παιδείας των μοναχών της Μονής, που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου της αναγεννησιακής Κρήτης. Η σημερινή μορφή της μονής είναι φρουριακή σταυροπηγιακή, έχει τετράγωνο σχήμα και περιβάλλεται από ένα ψηλό τοίχο που έχει ύψος περίπου 10 μέτρα. 

Η συνολική έκταση που καταλαμβάνει είναι περίπου 800τμ, ενώ αναπτύσσεται σε 3 ορόφους γύρω από την εσωτερική αυλή. Η πρόσοψη της μονής έχει μορφή αετωματική αναγεννησιακού τύπου ενώ φέρει εντοιχισμένη εγχάρακτη κτητορική επιγραφή του ηγούμενου Γαβριήλ Παντόγαλου σε ελεγειακά δίστιχα. Πάνω ακριβώς από την κεντρική πύλη υπάρχει η «καταχύτρα» με την οποία έριχναν στους πειρατές και στους εισβολείς που προσπαθούσαν να σπάσουν την πόρτα, καυτό λάδι και μολύβι. 

Η οικοδόμηση της μονής με αυτή τη μορφή έγινε στα τελευταία χρόνια της Ενετοκρατίας όταν ήταν ολοφάνερη η τουρκική απειλή. Περιλαμβάνει και διάφορους βοηθητικούς χώρους οι οποίοι στο σύνολο είναι 40 όπως μαγειρεία, φούρνους, κελιά, ξενώνες, ηγουμενείο και αποθήκες και τα οποία αναστηλώνονται με τη εποπτεία της Αρχαιολογικής υπηρεσίας. Επιπλέον σύμφωνα με την παράδοση υπάρχουν 100 πόρτες στη μονή αν και έχουν ανακαλυφθεί μόνο οι 99.

Επιβλητικό είναι και το κωδωνοστάσιο της μονής, αναγεννησιακού τύπου που υψώνεται στη δυτική πλευρά πάνω από την κεντρική πόρτα και το οποίο φέρει ανάγλυφα στέμματα και σταυρούς με επιγραφές και έχει ύψος 33μ ενώ χρονολογείται το 1558. 

Επίσης στην εσωτερική αυλή της μονής υπάρχει ένα πηγάδι το οποίο πρέπει να χτίστηκε κατά τα πρώτα χρόνια της μονής και το οποίο χρησίμευε και χρησιμεύει για την ύδρευση του μοναστηριού. Ακριβώς απέναντι από το πηγάδι υπάρχει μια μικρή εκκλησία η οποία είναι δίκλιτη βασιλική και διμάρτυρη. 

Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στην γέννηση της Θεοτόκου ενώ το νότιο που είναι και νεώτερη προσθήκη στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο. Στο εσωτερικό ο ναός έχει θαυμάσιες εικόνες που δίνουν επιβλητικότητα στην ευλαβική ατμόσφαιρα όπως η εικόνα με τίτλο:«Μέγας εί Κύριε και Θαυμαστά τα έργα Σου» η οποία έχει 61 παραστάσεις από την ομώνυμη ευχή του Μεγάλου Αγιασμού των Θεοφανίων και η οποία συντάχτηκε από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Σοφρώνιο, η εικόνα «Άξιον Εστί» που φιλοτεχνήθηκε από τον Ιωάννη Κορνάρο το 1770 και η εικόνα «Ρόδον το αμάραντο» του 1771, η Άγια Αναστασία η Φαρμακολύτρια καθώς και η εικόνα της Παναγίας η οποία βρέθηκε σε μια κοντινή σπηλιά όπου τρέχει νερό-αγίασμα. 

Ακόμη σημαντική ήταν η ανακάλυψη της Αρχαιολογικής υπηρεσίας όταν πίσω από τους νεώτερους σοβάδες ανακαλύφθηκαν θαυμάσιες τοιχογραφίες οι οποίες χρονολογούνται ότι είναι του 14ου αιώνα ενώ είναι και πολύ καλά διατηρημένες. 

Επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι στη μονή φυλάγονται με επισημότητα και ευλάβεια τα λείψανα των Αγίων Χαραλάμπους, Δομητιανού, Τρύφωνος, Παντελεήμονος, Στεφάνου, Αβερκίου, Ιακώβου και της Οσίας Αναστασίας.

Η σημερινή μορφή του μοναστηριού συνδέθηκε με τις βενετοκρητικές οικογένειες των Κορνάρων και των Μέτζων της Σητείας και γι αυτό η νότια πτέρυγα φέρει το όνομα των Κορνάρων ενώ η βόρεια το όνομα των Μέτζων. 

Για την περίοδο της Κρητικής Αναγέννησης δεν μπορούμε όμως να ξέρουμε τι ακριβώς συνέβη στη μονή γιατί με την παράδοση του Χάνδακα στους Τούρκους το 1669 οι Ενετοί μετέφεραν όλα τα αρχεία στην Βενετία και μόνο εάν δημοσιευτούν ίσως να διαφωτιστεί η περίοδος αυτή της μονής. 

Πάντως αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι το ιστορικό αυτό κάστρο-μοναστήρι γκρεμίστηκε από σεισμό το 1612 και ανοικοδομήθηκε με την ενίσχυση των Ενετών οι οποίοι ορθά εκτίμησαν την στρατιωτική της σημασία και γι αυτό έσπευσαν με την απόφαση της 23 Μαρτίου το 1613 να δώσουν στη μονή για την αποκατάσταση των ζημιών και για την ανάκτηση της φρουριακής της μορφής το υπέρογκο ποσό των 200 δουκάτων. 

Επίσης λίγο νωρίτερα ο λόγιος Ενετοκρητικός ιστορικός Ανδρέας Κορνάρος είχε αφήσει στη μονή με τη διαθήκη του το 1611 το ποσό των 100 δουκάτων.

Η Μονή Τοπλού στην Τουρκοκρατία

Το μοναστήρι αυτό έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην περίοδο της Τουρκοκρατίας καθώς θεωρούνταν από τους Οθωμανούς ότι ήταν καταφύγιο των διωκόμενων ντόπιων αλλά και εστία εθνικών αγώνων.Επίσης λόγω της μεγάλης περιουσίας που διέθετε ακόμη και τότε γινόταν συχνά στόχος αρπακτικών Τούρκων. 

Ακόμα εκτός από τις λεηλασίες που έκαναν οι Τούρκοι στη μονή μπροστά στην εξωτερική πόρτα, γνωστή ως Πόρτα της Λότζας ή και «πόρτα του τροχού» που ονομάστηκε έτσι εξαιτίας ενός τροχού που χρησιμοποιούνταν για να μπορεί να ανοίγει πιο εύκολα λόγω του μεγάλου της βάρους, σφαγιάστηκαν 12 μοναχοί τη νύχτα της 26ης προς 27ης Ιουνίου του 1821. 

Η μονή καταστράφηκε από τους Τούρκους και ερημώθηκε με την κατάκτηση της Κρήτης ενώ μετατράπηκε σε Σταυροπηγιακή το 1704. Από το 1870 και μετά στη μονή λειτουργούσε αλληλοδιδακτικό σχολείο.

Η Μονή στη Γερμανική Κατοχή

Η μονή Τοπλού, διατηρώντας την μακραίωνη παράδοση της στους αγώνες για την ελευθερία, έπαιξε σημαντικό ρόλο και κατά την γερμανική κατοχή αφού ήταν εξοπλισμένη και με ασύρματο για να μπορεί να επικοινωνεί με τα συμμαχικά στρατεύματα που βρίσκονταν τότε στο Κάιρο. 

Όταν όμως το ανακάλυψαν οι Γερμανοί εκτέλεσαν τον τότε ηγούμενο Γεννάδιο Συλιγνάκη από τα Σφακιά Χανίων και τον μοναχό Καλλίνικο Παπαθανασάκη καθώς και άλλους πατριώτες Κρητικούς που είχαν ως κέντρο δράσης τους το μοναστήρι. Τα οστά του Συλιγνάκη μεταφέρθηκαν το 1955 στο ηρώο έξω από τη μονή.

Η Μονή σήμερα

Η μονή έχει ανακαινιστεί και έχει αναστηλωθεί πάρα πολλές φορές και έχει αναδειχτεί ως ένα από τα πιο αξιόλογα κρητικά μοναστήρια. Επίσης είναι το μοναδικό μοναστήρι που σώζεται από τα πολλά μικρά και μεγάλα που υπήρχαν κάποτε στην περιοχή της Σητείας και τα οποία καταστράφηκαν από τους απελευθερωτικούς πολέμους και από τις λεηλασίες από τις πειρατικές επιδρομές. Επίσης, χάρη στον ηγούμενο Φιλόθεο Σπανουδάκη, ιδρύθηκε στη μονή Μουσείο Χαλκογραφιών και Ελληνικών Λαϊκών Χαρακτικών τα οποία φτιάχτηκαν από τους μοναχούς τον 18ο και τον 19ο αιώνα. Στο μουσείο της μονής εκτός από τις θαυμαστές εικόνες εκτίθενται και αντικείμενα εκκλησιαστικής τέχνης όπως Ευαγγέλια, αργυρο-επίχρυσοι σταυροί, Πατριαρχικά Σιγίλια, Σουλτανικά Φιρμάνια, σφραγίδες, επαναστατικά λάβαρα, αρχιερατικά άμφια και άλλα. Ακόμα και σήμερα όμως η οικονομία της μονής ανθεί αφού παράγει βιολογικά προϊόντα όπως κρασί, τσικουδιά και λάδι ενώ έχει κατασκευάσει και ελαιοτριβείο, τυποποιητήριο ελαιολάδου, οινοποιείο καθώς και τυποποιητήριο κρασιού και τσικουδιάς. Το εξαιρετικό παρθένο ελαιόλαδο της επαρχίας Σητείας προέρχεται από την ποικιλία Κορωνέικη και έχει πάρει διεθνή βραβεία από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Επίσης και το πόρισμα του χημικού εργαστηρίου του Υπουργείου Ανάπτυξης δίνει υψηλό βαθμό στο συγκεκριμένο ελαιόλαδο. Επιπλέον παράγει πολλές ποικιλίες κρασιού όπως είναι το λευκό Θραψαθήρι και Βηλάνα καθώς και το κόκκινο Merlot-Syrah που έχουν ήδη γίνει σημείο αναφοράς όπως και το γλυκό κόκκινο κρασί από λιαστά σταφύλια της ποικιλίας Λιάτικο. Τα προϊόντα που εξάγει η μονή φέρουν την ονομασία της.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ