6 Μαρτίου 1811 Ο Θάνατος Του Δημητρίου Λόγιου Βαρούχα

 Ο Δημήτρης Λόγιος Βαρούχας είχε γεννηθεί στο χωριό Άγιος Θωμάς στο Μονοφάτσι περίπου το 1770 ή το 1771. Πατέρας του ήταν ο παπα-Γιάννης Βαρούχας. Ονομάστηκε Λόγιος επειδή ήταν μορφωμένος.

Είχε στενή συγγένεια με την οικογένεια Βαρούχα του Κρουσώνα. Ο πατέρας του σκοτώθηκε από τους Τούρκους όταν ο ίδιος ήταν δέκα ετών και έτσι ο θείος του ο Ιερόθεος, αδελφός του πατέρα του και μοναχός στις Απεζανές, ανέλαβε την προστασία και ανατροφή των ορφανών. 

Λόγω της καταδίωξής του από Τούρκους αναγκάστηκε να δραπετεύσει στο εξωτερικό λαθραία μαζί με το μικρό Δημήτρη, φτάνοντας τελικά στην Πάδοβα της Ιταλίας. Εκεί ο Δημήτρης είχε την ευκαιρία να σπουδάσει την ιατρική επιστήμη. Περίπου το 1800 επέστρεψε στη γεννέτειρά του ασκώντας πλέον το επάγγελμα του ιατρού και θεραπεύοντας Χριστιανούς και Τούρκους.

Εκείνη την περίοδο ένας Γενίτσαρος Ντελή Δερβίς Ξεΐνογλου, από το γειτονικό τουρκοχώρι Αξέντι, σκότωσε τον άνδρα της αδερφής του, Δημήτρη Κοσμαδάκη. Τότε ο Λόγιος ορκίστηκε να πάρει εκδίκηση. 

Λέγεται ότι πήγε στα Σφακιά όπου αγόρασε οπλισμό και στα ενννιάμερα του Κοσμαδάκη σκότωσε το φονιά του. Έκτοτε ξεκίνησε η χαϊνικη ζωή του Λόγιου. 

Ο πασάς έστειλε σαράντα διαλεκτούς Γενίτσαρους για να συλλάβουν και να εκτελέσουν τον Λόγιο στον Άγιο Θωμά. Αυτοί διέμειναν στο σπίτι Σελίμ Αγά Κονταξή όπου ο Λόγιος κατόρθωσε να μπει ένα βράδυ που κοιμόντουσαν στον οντά και να σκοτώσει σφάζοντας έξι από αυτούς, ενώ οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν μεταξύ τους μέσα στη σύγχυση που είχε δημιουργηθεί με τις φωνές του Λόγιου: "Δώστου μπρε, δίπλα σου είναι..." Σκότωσε επίσης αρκετούς από τους σκληρούς και απάνθρωπους Γενίτσαρους της Μεσσαράς. 

Ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο Καμέρ Αγά από τις Λούρες και οι γιοί του, ο Λίσταρδος από την Αγία Βαρβάρα, ο Μόμολος από το Μορόνι, ο Αλής και ο Βελής από τα Άκρια, ο Μπραϊμης από το Δούλι,ο Μελέκος και άλλοι. Υποστηρίζεται πως είχε τη στήριξη του κρυπτοχριστιανού Μιχάλη (Χουσεΐν Κουρμούλη) από τον Κουσέ. 

Τα σπουδαιότερα μέλη της αντάρτικης ομάδας του Λόγιου είναι ο Ν. Κοσμαδάκης, ο χωριανός του Ρόγδιος, ο Καμπιτομαθιός από την Αγία Βαρβάρα, ο Μαυροζαχάρης από τον Κουσέ, ο Νικολουδομανόλης από το Πετροκεφάλι κ.α.

Η δράση του Λόγιου δεν περιορίστηκε μόνο στο Μονοφάτσι και στη Μεσσαρά. Γύρω στο 1807-1811 συνεργάστηκε με το στενό του συγγενή, από την πλευρά της γυναίκας του (γένος Βαρούχα), Γιάννη Ξυλούρη από τον Κρουσώνα, στο σπίτι του οποίου έβρισκε άσυλο και προστασία. Ο Λόγιος δημιούργησε μια μικρή ομάδα στην οποία μύησε άτομα του συγγενικού του περιβάλλοντος, με περιοχή δράσης το Μαλεβίζι. 

Τα μέλη της ομάδας κατάφεραν να εξοντώσουν πλήθος αιμοβόρων γενίτσαρων ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται και οι: Ντουμάνης Αγάς (Ντουμάνογλου) και Μπραΐμης από το Κεραμούτσι, ο Αλτί Παρμάκης από τον Άγιο Μύρωνα, ο Ντουλάπης Αγάς από την Κιθαρίδα, ο Αχμέτι Ντεμίρης από το Πενταμόδι και ο Μπραΐμης Αγάς από το Σάρχο στην ορεινή θέση Βρωμονερό (Κρουσανιώτικο αόρι).

Σύμφωνα με πληροφορίες της Σοφίας Μαμουλάκη (γεν.1906 το γένος Ξυλούρη), το 1998 επισκέφθηκαν τον Κρουσώνα τρεις αδελφοί Γιαμαλήδες (Ξυλούρηδες, απόγονοι του Καπετάν Γιώργη Γιαμαλή), ο Γιώργης, ο Παναγιώτης και ο Αλέξανδρος, ερχόμενοι από την Αμερική με σκοπό να γνωρίσουν παλιούς συγγενείς τους (Ξυλούρηδες) από τον Κρουσώνα. 

Τότε ενημερώθηκαν ότι ο Νικολής Ξυλούρης, συγγενής των Γιαμαλήδων, δολοφονήθηκε από Τούρκους στη Μεσσαρά περίπου δέκα χρόνια πριν την επανάσταση του 1821. Ο Ζαχάρης Ξυλούρης, αδερφός του προεπαναστατικού χαϊνη Γιάννη Ξυλούρη, είχε πέντε γιους, τον Αντώνη, το Νικόλαο, τον Γιώργη, γνωστός και ως Καπετάν Γιαμαλής, τον Γιάννη και τον Χαρίτο και μια κόρη.

Ο Αντώνης Ξυλούρης ήταν έμπορος πολύτιμων υφασμάτων στο Κάστρο [μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία αργότερα στη Σμύρνη με ένα Λαδά από το Κάστρο (βλ. Τ.Α.Η. κώδικας θυσιών σελ. 24, το σπίτι του πουλήθηκε από Τούρκους στο Γενί Τζαμί το 1823)]. Σύμφωνα με τη διήγηση ενός γέρου Κουρτικάκη το 1958 στον Μενέλαο Ξυλούρη (γεν.1914, βουλευτης Ηρακλείου) στον Κουσέ όπως του είχε πεί ο παππούς του, ο Μιχάλης (Χουσεϊν) Κουρμούλης και ο Αγριολίδης, οι οποίοι είχαν παντρευτεί δυο αδελφές, το γένος Φασουλάκη, από τα Πιτσίδια, εισβάλοντας στο Κάστρο, χτυπούσαν όποιον Χριστιανό συναντούσαν με βούρδουλα, όπως ήταν καβαλάρηδες στην πλατιά στράτα (Καλοκαιρινού) πηγαίνοντας στου "Πασά την πόρτα" στο Μεϊντάνι. 

Όμως μετά από λίγο επέστρεψε ο Κουρμούλης στο μαγαζί του υφασματέμπορου Αντώνη Ξυλούρη για να αγοράσει πολύτιμα και ακριβά υφάσματα για τις κόρες του και τη σύζυγό του και ζήτησε συγγνώμη στον Αντώνη για τη βουρδουλιά που του είχε δώσει λέγοντας: 

"Έτσα έπρεπε να το κάμω." Μετρόντας με τον πήχυ ένα τόπι ύφασμα, ζητά από τον Αντώνη να του φέρει και ένα δεύτερο τόπι που του έδειξε. Με λευκό σαπούνι χάραξε ένα μικρό γ (γάμα) ως σημάδι πάνω στο ύφασμα. 

Φέρνοντας και το άλλο τόπι ο Αντώνης παρατήρησε ότι ο Κουρμούλης είχε προσθέσει μια λοξή γραμμή και μια κουκίδα. Είχε κάνει το γ να μοιάζει με ψάρι λέγοντας πως είναι ΙΧΘΥΣ. Κοιτάχτηκαν στα μάτια και τότε ο Κουρμούλης είπε στον Αντώνη: 

"Κατέχω πολλά για εσάς. Κατέχω πως ήταν αδελφός σου αυτός που σκότωσαν στη Μεσσαρά. Έστειλα ένα χωριανό μου Κούρτικα που πουλούσε καρπό στο χωριό σου και πήρε κρασί για Νάμα (Θεία Κοινωνία) και έμαθε για εσάς. Θέλω τη φιλία σας. 

Είστε δεκατέσσερα πρώτα ξαδέρφια και θέλω να γνωρίσω το θείο σου το Γιάννη και τον αδελφό σου το Γιώργη τον Γιαμαλή, που λένε." Πλήρωσε τα υφάσματα, τα πήρε και έφυγε. Όποτε ερχόταν στο Κάστρο ο Κουρμούλης επισκεπτόταν τον Αντώνη εκφράζοντάς του κάθε φορά την επιθυμία του για γνωριμία, πράγμα που τελικά έγινε. 

Στα επόμενα χρόνια που ακολούθησαν ο Κουρμούλης έδωσε όπλα σε μια ομάδα Κρουσανιωτών που πήγαν και δήθεν αγόρασαν άχυρα από τον Κουσέ στο χωριό του Κουρμούλη. 

Φιλοξενήθηκαν για μια βραδυά στο σπίτι του Κούρτικα και την επομένη μέρα μεταμφιεσμένοι ως καλόγεροι ( ο Βασίλης Ξυλούρης, ο Γιώργης Γιαμαλής, ο Μανόλης Μακατούνης, ο Κοκολοζαχάρης και ο Ξυλουρογιάννης) μέσα στα σακιά με τα άχυρα έκρυψαν και μετέφεραν τα όπλα στη Μονή της Αγίας Ειρήνης Κρουσώνα όπου και τα φύλαξαν. Οι προαναφερόμενοι ήταν οι πρωτοπόροι μετά το μεγάλο ξεσηκωμό του 1821. 

Ο Μακατουνομανόλης και άλλοι Κρουσανιώτες εντάχθηκαν στο ιππικό του Κουρμούλη αργότερα. Αναπτύχθηκε μια στενή συνεργασία των Κρουσανιωτών με τον Μιχάλη Κουρμούλη και με όλους τους καπετάνιους της Μεσσαράς. Και αυτούς επικαλείται και ο Ξωπατέρας στο τραγούδι που έχει καταγραφεί για το θάνατό του στην Οδηγήτρια το 1828.

Ο Αγιος Θωμάς είναι χωριό του Δήμου Γόρτυνας και βρίσκεται σε υψόμετρο 530μ

.

Απέχει 30 χλμ από το Ηράκλειο, σε ωραία θέση με πανοραμική θέα στην ευρύτερη περιοχή.

Πολύ παλιός οικισμός τον συναντάμε σε έγγραφο του 1371, σαν φέουδο πεζικό του Petrus de Medio, καθώς και σε άλλο του 1380. Αναφέρεται στις βενετσιάνικες απογραφές του 16ου και 17ου αιώνα. Σήμερα έχει περίπου 850 κατοίκους.

Το όνομα του χωριού οφείλεται στην παλιά τρίκλητη βασιλική μετά τρούλου, εκκλησία, με υπολείμματα τοιχογραφιών, πού βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Το βόρειο κλίτος είναι αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο το κεντρικό στον Άγιο Θωμά, και το νότιο στον Άγιο Χαράλαμπο. 

Στην περιοχή του χωριού υπάρχουν πολλά λαξευτά σπήλαια, λαξευτές δεξαμενές και πατητήρια. Ο Άγιος Θωμάς είναι γενέτειρα του Κήρυκα Χαιρέτη Καλαμαρά, καθώς και του γιατρού αγωνιστή Λόγιου.