Τα μπάνια του Ηρακλειώτη

 Τα καλοκαίρια  στο  Ηράκλειο  του  χθές  δημιουργούσαν  νέους  ορίζοντες  στούς   κατοίκους. Η βεγγέρα σε σπίτια φίλων και συγγενών, και οι βραδυνές βόλτες στο λιμάνι είχαν την  τιμητική τους. 

Οι περισσότερο τυχεροί που είχαν αυτοκίνητο  και  ήταν  λίγοι  επέκτειναν την βόλτα τους και στην εκτός τειχών πόλη. Καλοκαίρι όμως  για όλες τις εποχές σημαίνει  θάλασσα και  μπάνια. 

ΜΠΑΝΙΑ ΗΡΑΚΛΕΙΩΤΩΝ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΛΙΜΕΝΟΒΡΑΧΙΟΝΑ
ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΟΥΛΕ

Τα μπάνια του Ηρακλειώτη πραγματοποιόταν, για τους μη έχοντας  μεταφορικό μέσο 

συνδιασμό με την οικονομική τους άνεση, ή στην παραλιά δίπλα απο τον Κούλε στον

 λιμενοβραχίονα σε μια καθαρή θάλασσα βέβαια για την εποχή, ή στην  παραλία  που 

 βρισκόταν κάτω απο το Μέγαρο Φυτάκη,  αφού τότε, ακόμα δεν  είχαν  γίνει  προσχωματώσεις  για  την δημιουργία του λιμανιού .

ΜΠΑΝΙΑ ΗΡΑΚΛΕΙΩΤΩΝ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΟ ΜΕΓΑΡΟ ΦΥΤΑΚΗ

Οσο για τους Ηρακλειώτες που είχαν την  οικονομική  δυνατότητα  και  το μεταφορικό  μέσο το μπάνιο τους στην θάλασσα κατέληγε στην παραλία του Προαστείου ( Πόρος ) ή στην  παραλία της περιοχής Καρτερός,

ΜΠΑΝΙΑ ΗΡΑΚΛΕΙΩΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΠΟΡΟΣ

 Προσωπικά στα χρόνια που ακολούθησαν θυμάμαι τον αείμνηστο τον 

Πατέρα μου να με κουβαλάει στους ώμους του και να πηγαίνουμε  στην Χανιόπορτα περιμένοντας στη στάση το λεωφορείο  δεδομένο ότι πλέον  υπήρχε  τακτική  γραμμή, σε μια ατελείωτη ουρά απο κόσμο,για να πάμε στην παραλιά του καρτερού.

ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΑΒΒΑ 

Βρισκόμαστε για τα καλά στην εποχή του καλοκαιριού. Η ζέστη υπερβολική, πολλές φορές και αφόρητη, και η ζωή ειδικά στην πόλη, όχι και τόσο ευχάριστη για τους εναπομείναντες. Ιδιαίτερα ευτυχείς “οι τελούντες εν αδεία” λόγω των θερινών διακοπών. Για πολλούς όνειρο θερινής νυκτός, αφού η υπερβολική ακρίβεια καταστρέφει τα σχέδια των υποψηφίων εκδρομέων. Συχνό φαινόμενο οι αποδράσεις του Σαββατοκύριακου στις κοντινές παραλίες του νησιού μας, όπου το κόστος ελαχιστοπποιείται. Από την άλλη μεριά, κάποια βόλτα στα Αιγαιοπελαγίτικα νησιά, είναι εφικτή, εφόσον συναινεί και η τσέπη, αφού από την πρώτη στιγμή της επιβίβασης στο πλοίο, μέχρι και την τελευταία, αυτή της αποβίβασης, τα πάντα πληρώνονται, όπως λέει ο λαός μας “βαπορίσια”. 

Θα μου πείτε, σήμερα υπάρχουν πολλές ευκολίες, παίρνεις ένα διακοποδάνειο και όλα φτιάχουν. Γιατί να στερηθείς τις διακοπές; Μια κουβέντα είναι αυτή. Τη μια χριστουγεννοδάνειο, την άλλη πασχαλοδάνειο, τώρα διακοποδάνειο και άντε μετά να ξεμπλέξεις. Ξαφνικά, όλη μας η ζωή γίνεται ένα δάνειο και μάλιστα όχι υπό ευνοϊκούς όρους, από τη μεριά των τραπεζών. Ας είναι! Άλλο είναι το σημερινό μου θέμα. Μια μέρα, ψάχοντας κάποια άλλα στοιχεία στην τοπική εφημερίδα του Ηρακλείου “Ελευθέρα σκέψις” του Ιωάννη Μουρέλλου, με ημερομηνία 26 Ιουλίου 1929, ένας τίτλος πρωτοσέλιδος, πραγματικά με εντυπωσιάσε. 

Έγραφε λοιπόν, στην πρώτη της σελίδα η προαναφερόμενη εφημερίδα: “Τα μπαιν μίξτ στας Αθήνας. Το καλοκαίρι στο Φάληρο - πως άλλαξαν οι καιροί - άνδρες και γυναίκες κολυμπούν αδελφωμένοι - το συνηθέστερο θέαμα - ο φωτογραφικός φακός” του μόνιμου ανταποκριτού μας φυσικά και στη συνέχεια ακολουθεί το κείμενο το οποίο σας το μεταφέρω αυτούσιο:

“Για θυμηθήτε μια φορά τί γινόταν; Αν κανένας άνδρας τολμούσε να πλησιάσει έστω και από απόσταση πεντακοσίων μέτρων εκεί που παίρναν το θαλάσσιο μπάνιο τους γυναίκες, στην Τρυπητή ή στο Γυαλί - Κιόσκι, έπρεπε να χαλάσει ο κόσμος. Οι γυναίκες με τους ποδήρεις χιτώνας των, βάζαν τις φωνές και ξεσπούσαν σ’ ένα σωρό ύβρεις για τον απαίσιο που τολμούσε να πλησιάσει στα πεντακόσια μέτρα.

- Γιάε - γιάε τουλόγου σου, τον πρόστυχο, τον εντεψίζη! Να σιμώσει εκειά που λούγομέστανε!

Όταν πάλι πρωτογίνηκαν στο Ηράκλειο τα ανδρικά και γυναικεία μπάνια, θυμούμαι παρ’ όλον που πέρασαν ήδη τόσα χρόνια, πως μερικοί νέοι της τότε εποχής, κρατούσαν κρυμμένοι πίσω από την πόρτα μιας ανδρικιάς καμπίνας, τα κιάλια, για να δουν τις ωραιόκορμες δεσποινίδες και κυρίες που κολυμβούσαν. Το πράγμα ακούστηκε, μεγάλος θόρυβος εδημιουργήθη κι η Λιμενική Αρχή φρόντισε κι έλαβε τα κατάλληλα μέτρα για να μην επαναληφθεί αυτή η άτιμη! πράξη.

Τώρα άλλαξαν τα πράγματα. Ο κόσμος άρχισε να συνηθίζει στην εξημέρωση. Πρώτα στις πιο πολιτισμένες χώρες και σιγά - σιγά στην Ελλάδα, επετράπει όχι από πεντακόσια μέτρα, αλλά χεράκι - χεράκι να κολυμβούν άνδρες και γυναίκες. Όπως φαίνεται στο κλισέ, η κοινωνία της πρωτευούσης, εθέσπισε την εξημέρωση. Χωρίς μακροβούτια μπορείς να βρεις το Λέανδρό σου μα θες κι αν δεν θες τηρείς τα προσχήματα. Η εμπιστοσύνη της κοινωνίας σου εμπνέει το σεβασμό. Ο σεβασμός μαζί με την συνήθεια και την εξοικείωση σου φέρνουν ύστερα την εκδήλωση αυτή του πολιτισμού, που δεν επιτρέπει σε κανένα να μην τηρεί τα θεσπισμένα.

Σ’ ένα - δυό χρόνια θα δούμε και στο Κάστρο τα μικτά μπάνια. Ο κόσμος σιγά - σιγά θα συνηθίσει και κείνοι που θα τολμούν να κατηγορούν αυτή την εξέλιξη θα θεωρούνται αναχρονισμένοι άνθρωποι.

Η εποχή που ήσαν χώρια τα “στείρα” από τα “έγκαλα” θα ανήκει στην ιστορία”.

Πράγματι, οι Αθηναίοι πρωτοπόροι την δεκαετία του τριάντα, κατηφόριζαν, πού αλλού; Στο Φάληρο, για να απολαύσουν την πεντακάθαρη αύρα του Σαρωνικού και να χαρούν την μοναδική εκείνη θάλασσα. Αλλά και τα προηγούμενα χρόνια από το 1915 και μετά, δεν έχαναν οι κάτοικοι της πρωτεύουσας την ευκαιρία. Κάποια αθηναϊκή εφημερίδα, εκείνης της εποχής, μας δίνει πληρέστατη εικόνα, αυτής της προσέλευσης:

“Ιδού συντροφιές από υπέρκομψες, γλυκύτατες, υπερευγενικές Ατθίδες, από τας παραθεριζούσας εις την Κηφισιά, που κατέβηκαν στο Φάληρο απόψε. Ιδού - δύο βήματα πλάι τους - μερικές χονδρές γυναίκες του λαού. Σαν φορτηγίδες κλυδωνιζόμεναι δεξιά και αριστερά και φλυαρούσαι, περνούν από εμπρός μας, χαρούμενες ότι κατεβαίνουν στο Φάληρο με τον καλόν κόσμον. Ιδού κομψότατοι νέοι με όλες τις απαιτήσεις της μόδας. Ιδού και οι εμποροϋπαλληλίσκοι που με προσπάθειες κομψοντυσίματος προσπαθούν να προκαλέσουν την προσοχήν των κοριτσιών, που παρελαύνουν. Είναι μέγας ο περί προίκας αγών”.

Παρόλες τις αντιθέσεις και τις παρατονίες, το θέμα της φαληρικής ακτής ήταν μαγευτικό και το έκαναν ακόμα περισσότερο τα ανοιχτά, τα υπερβολικά ανοιχτά φορέματα, τα ντεκολτέ, τα υπερντεκολτέ, τα τρανσπαράν, προσδίδοντας μια ξεχωριστή υπόσταση και μορφή, στο ωραίο φύλο.

Και ενώ οι Αθηναίοι ήταν τυχεροί ως προς το θέαμα των λουομένων, οι Ηρακλειώτες της τότε εποχής, ίσως να ήταν ριγμένοι. Πέρασε λίγος καιρός μετά για να καθιερωθεί και στην πόλη μας το φαινόμενο των “μπαιν μίξτ” ή της συγκολύμβησης, για να μη θεωρηθώ ότι έχω προσκολληθεί σε ξενόφερτες ονομασίες. Η συγκολύμβηση στο παλιό Ηράκλειο, άρχισε να κάνει αισθητή την παρουσία της, δύο με τρία χρόνια αργότερα. Τον πρώτο καιρό από το 1933 περίπου, μέχρι και τον πόλεμο, άνδρες και γυναίκες κολυμπούσαν μαζί, κυρίως στο χώρο που βρίσκεται κάτω από το σημερινό ξενοδοχείο “Μέγαρο”, στο Μέγαρο του Φυτάκη δηλαδή. Εκεί υπήρχε μια μεγάλη αμμουδιά. Το σημείο αυτό συγκέντρωνε και πολλούς νέους της εποχής, οι οποίοι, μόλις σχολούσαν τα βράδια από τα καταστήματα που δούλευαν ως παραγιοί, έπαιρναν μαζί τους το φαγητό (συνήθως μια σαλάτα, ή ελιές, ή τυρί με παξιμάδι) και πήγαιναν να κάνουν το μπάνιο τους, επιβεβαιώνοντας τη λαϊκή ρήση, ότι η φτώχεια θέλει καλοπέραση. Μετά από τον πόλεμο, τα μικτά μπάνια γίνονται παντού σχεδόν, αλλά και κυρίως στην παραλία του Πόρου, είναι ο χώρος που εκτείνεται από το σημερινό Λούνα Παρκ “Κατερίνα” μέχρι τον ποταμό του Κατσαμπά, τον Κέρατο, δηλαδή τη σημερινή Λεωφόρο Στέλιου Καζαντζίδη. Εκεί κοντά επίσης, ήταν και τα λουτρά του Πόρου, όπου μεταπολεμικά υπήρχαν και αποδυτήρια ανδρών και γυναικών. Προς την άκρη της παραλίας του Πόρου, εκεί κοντά στο ποτάμι, η θάλασσα δεν ήταν και τόσο καθαρή, με αποτέλεσμα να μην προτιμάται από τους λουομένους. Βέβαια, σύχναζαν σ’ αυτό το σημείο κάποιοι νέοι, οι οποίοι ασχολούνταν με το ψάρεμα και σύμφωνα με τις μαρτυρίες συνομηλίκων τους είχαν μεγάλες επιτυχίες. Το ψάρι τότε, ήταν άφθονο. Και σ’ άλλα όμως σημεία σύχναζαν οι παλιοί Ηρακλειώτες προκειμένου να κολυμπήσουν. Υπήρχε η μεγάλη αμμουδιά της Τρυπητής, ακριβώς όπως μπαίνουμε στο λιμάνι, από την κεντρική είσοδό του, ευθεία κάτω προς τη θάλασσα και λίγο πιο πέρα δεξιά, πριν από το σημερινό σταθμό επιβίβασης. Εκεί κοντά ήταν κι ένας βράχος με μια διαμπερή σπηλιά κι ένα γραφικότατο ορμίσκο, το λεγόμενο Τρυπητό Χαράκι. Αυτό το σημείο όμως που πραγματικά πλημμύριζε από κόσμο και ειδικά τις Κυριακές, ήταν η παραλία της Τρυπητής. Γυναικοπαρέες κυρίως, αλλά και μικρά παιδιά, που κρατούσαν διάφορα χρωματιστά παρασόλια για να αντιμετωπίσουν τον καυτό καλοκαιριάτικο ήλιο. Οι γυναίκες έμπαιναν στη θάλασσα ως τους αστραγάλους, κρατώντας το φόρεμά τους με προσοχή, μη τυχόν και σηκωθεί πιο πάνω. Όχι τίποτα άλλο, απλά για να αποφεύγονται τα σχόλια. Πολλές φορές έπαιρναν λίγο νερό με τις χούφτες τους για να δροσισθούν.

Πολλοί επίσης, έκαναν το μπάνιο τους στην πίσω μεριά του σημερινού Κούλε, ανατολικά, αλλά και στον μικρό Κούλε. Από τις παραθύρες του μικρού Κούλε, πολλοί ερασιτέχνες ψαράδες ψάρευαν. Άλλα σημεία της πόλης μας που συγκέντρωναν τις προτιμήσεις των παλιών Ηρακλειωτών, ήταν η περιοχή του Καράβολα με τα πολλά βραχάκια της, από τον σταθμό λεωφορείων της Χανιώπορτας ευθεία προς την θάλασσα, η περιοχή του Λίντο, λίγο πιο απομακρισμένη θεωρούνταν αυτή και η Ηλεκτρική, εκεί που σήμερα είναι το Μουσείο της Φυσικής Ιστορίας. Το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής έβγαζε ζεστό νερό, το οποίο ανακατευόταν με το θαλασσινό και ορισμένες γυναίκες το θεωρούσαν ευεργετικό να κολυμπούν εκεί. Επίσης η περιοχή του Κουμ - Καπί, δεχόταν πολλούς νεαρούς, κυρίως την ημέρα της Αναλήψεως, προκειμένου να κάνουν το πρώτο τους μπάνιο. Λέγοντας Κουμ - Καπί, εννοούμε φυσικά τον κόλπο του Δερματά, ο οποίος τότε δεχόταν πολλά απόβλητα και δεν φημιζόταν για την καθαριότητά του. Παλιότερα, όταν ήθελαν να καταρασθούν κάποιο για να μην προκόψει και διακριθεί στη ζωή του, του έλεγαν: “Να σ’ αξιώσει ο Θεός να γίνεις γραμματικός ή να πας γραμματικός στο Κουμ - Καπί. Η ονομασία βέβαια αυτή, που είναι τουρκική, στα ελληνικά σημαίνει Πύλη της Άμμου.

Πολύ κοντά στην Ηλεκτρική, είχε την ταβέρνα ο Αλέκος Ανδρικάκης, παππούς του σημερινού δημοσιογράφου Αλέκου Ανδρικάκη και πολλοί ήταν εκείνοι που προτιμούσαν να πάνε για μπάνιο “στου Αλέκου”, όπως χαρακτηριστικά έλεγαν.

Κατά την δεκαετία του εξήντα, οι Ηρακλειώτες άρχισαν να αναζητούν άλλα σημεία για να κολυμπήσουν, ωστόσο η πόλη μεγάλωνε και τα κεντρικά μέρη των λουομένων άρχισαν κι αυτά να γίνονται θύματα της ανάπτυξης και του τεχνικού πολιτισμού. Εκείνη την περίοδο άρχισε η ανάπτυξη των παραλιών, τόσο του Καρτερού, όσο και της Αμνισού. Στην αναζήτηση αυτών, καθοριστικό ρόλο έπαιξε και η εξυπηρέτηση με τα μέσα μεταφοράς της εποχής, που κυρίως ήταν τα λεωφορεία. Όμως οι παλαιότεροι έχουν και τόσα άλλα να θυμηθούν. Δεν ήταν μόνο τα μπάνια, ήταν οι καλοκαιρινοί περίπατοι, τα ωραία στέκια, όπου τα ζεστά βράδια απολάμβαναν το θαλασσινό αεράκι και την θαλάσσια δροσερή αύρα, με μια μοναδική θέα με έντονο ρομαντισμό και ηρεμία, αγναντεύοντας το σκοτεινό αλλά ήσυχο πέλαγος που προσπαθούσαν με το ζόρι να φωτίσουν οι πολυάριθμες λάμπες των γρι - γρι, που ψάρευαν το βράδυ.

Σημείο αναφοράς η Καστέλα, που δεν είχε να ζηλέψει σε τίποτα την άλλη Καστέλα του Πειραιά, που είχε θέα σε όλο τον Σαρωνικό. Έτσι και η δική μας Καστέλα “αγνάντευε” το Ηρακλειώτικο πέλαγος. Τα εγκαίνιά της έγιναν την βραδιά των Χριστουγέννων του 1946, για να σταματήσει να λειτουργεί το Σεπτέμβριο του 1972, ύστερα από 26 χρόνια. Η Καστέλα ήταν και στέκι των γλεντζέδων της Καστρινής κοινωνίας. Τόπος περιπάτου επίσης των Ηρακλειωτών ήταν το Μπεντενάκι, τόσο τους καλοκαιρινούς μήνες αλλά και τις χειμωνιάτικες μέρες με λιακάδα. Εκεί, σύμφωνα με τις μαρτυρίες μεγαλυτέρων, παθόντων θα έλεγα, είχαμε τη δημιουργία πάμπολλων ειδυλλίων, πολλά εκ των οποίων είχαν και αίσιον τέλος.

Λίγο πιο πέρα, στα στενά της Οβραϊκής, ή Εβραϊκής γειτονιάς, έδιναν οι παλιοί Ηρακλειώτες τα “ραντεβού” τους, ορκιζόμενοι απεριόριστη αφοσίωση στο έτερον ήμισυ. Κατά την δεκαετία του τριάντα, υπήρξε εξαπλωμένο το φαινόμενο του Ναυτοπροσκοπισμού. Όμως, μόλις δημιουργήθηκε η Εθνική Νεολαία του Μεταξά, γύρω στο 1937 με 1938, ο Ναυτοπροσκοπισμός ατόνισε. Η συγκολήμβηση, όπως και κάθε τι το καινούργιο που προσβάλει τάχα τα ήθη, προξένησε πολλές αντιδράσεις. Η εμμονή της κοινωνίας στην διατήρηση των καλών ηθών και η αυστηρή επαγρύπνηση, είχαν “φυλάξει” μέχρι στιγμής την ηθική. Όμως όλα έχουν ένα τέλος. Έτσι κάποια Κυριακή, όπως δείχνουν τα πράγματα, έγινε το “μεγάλο κακό” και οι θεατές εξεγέρθηκαν από την ακτή. Τότε, κορίτσια και αγόρια, μαζί έκαναν μπάνιο, όπου φυσικά δέχτηκαν την επέμβαση της αστυνομίας.

Βέβαια, πολλοί ήταν εκείνοι που δεν συμφωνούσαν μ’ εκείνο το όμορφο θέαμα καθώς και ο Τύπος της εποχής, ο οποίος συγκεκριμένα έγραφε: “Οι οπαδοί του μικτού λουτρού προτρέχουν της εποχής των, αλλά οι αστυνομικοί οπισθοδρομούν πολύ... Χωρίς θόρυβο παρόμοια πράγματα κανονίζονται καλύτερα. Είναι άλλωστε περίεργο πως η Αστυνομία δεν επεμβαίνει ούτε εις τας ελευθέρας εκφράσεις του θεάτρου, αφήνουσα τα δύο φύλα να απολαμβάνουν από κοινού, ενώ σκανδαλίζεται από τας εμφανίσεις της θαλάσσης εις την οποίαν είναι αδύνατον να πέσει ντυμένη με κορσέ ή με σακάκι μία ύπαρξη, είτε θηλυκή, είτε αρσενική, που έπλασε ο Ύψιστος. Και τέλος, το πιο παράδοξο όλων, οπωσδήποτε είναι να επιτρέπει η Αστυνομία στα δυό φύλα να επικοινωνούν εις την ξηρά, ελεύθερα και ημίγυμνα, αφού οι γυναίκες μεν εφέτος κοντεύουν να μη φορούν ούτε φουστάνι, οι δε άνδρες έβγαλαν το σακάκι τους”.