13 Αυγούστου 1944 το Ολοκαύτωμα των Ανωγείων

 ΑΠ-ΜΠΕ Ρέθυμνο, του Μιχάλη Λαμπαθάκη

Κυριακή 13 Αυγούστου 1944. Οι Ναζί περικυκλώνουν τα Ανώγεια. Ψάχνουν να βρουν αντάρτες, αντιστασιακούς. Ψάχνουν, ρωτούν τους κατοίκους, απάντηση δεν παίρνουν και η απόφαση του διοικητή του Φρουρίου Κρήτης, στρατηγού Μίλλερ, ως διαταγή γίνεται άμεση εκτελεστέα. 

Κάψιμο και ισοπέδωση των Ανωγείων, ένα ολοκαύτωμα που κράτησε μέχρι την 5η του Σεπτέμβρη απλά και μόνο γιατί, όπως ανέφερε η διαταγή: «Επειδή η πόλις των Ανωγείων είναι κέντρον της αγγλικής κατασκοπίας εν Κρήτη και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το φόνο του λοχία φρουράρχου Γενί-Γκαβέ και της υπ’ αυτόν φρουράς και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποτάζ της Δαμάστας, επειδή εις Ανώγεια ευρίσκουν άσυλον και προστασίαν οι αντάρται των διαφόρων ομάδων αντιστάσεως και επειδή εκ των Ανωγείων διήλθον και οι απαγωγείς με τον στρατηγόν Φον Κράιπε χρησιμοποιήσαντες ως σταθμόν διακομιδής τα Ανώγεια, διατάσσομεν την ΙΣΟΠΕΔΩΣΙΝ τούτων και την εκτέλεσιν παντός άρρενος Ανωγειανού όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωρίου και πέριξ αυτού εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου»…

Είκοσι τρείς ημέρες κάθε πρωί έμπαιναν στο χωριό του Ψηλορείτη οι Γερμανοί και κατά ομάδες λεηλατούσαν τα σπίτια και τις περιουσίες, έκλεβαν, βανδάλιζαν και με δυναμίτες ανατίναζαν ότι φιλοξενούσε και σκέπαζε τους ανθρώπους του ορεινού αυτού τόπου. Η απόλυτη ισοπέδωση, η απόλυτη καταστροφή. «Το χωριό ισοπεδωμένο. Δρόμοι δεν υπήρχαν. 

Δρόμοι ήταν ανοιχτοί, καινούριοι δρόμοι πάνω από τα χαλάσματα. Ξεπετιούντανε κρεατόμυγες να σε φάνε. Έβλεπες τα σκυλιά τόσανε στο πάχος, να τρώνε πτώματα. Έβλεπες κατσίκες, σκύλους και βόδια ακόμα σκοτωμένα μέσα στο χωριό. ‘Αναβαν δεξά ζερβά, ρούχα, ξύλα και εγροίκας μια μπόχα, μια βρώμα κι απ’ όπου κι αν είχε στραφείς έβλεπες ερείπια, χάλια. Και λέω.. ‘Αραγες, αυτό το χωριό, θα ξαναγίνει χωριό ποτές; Αυτό το χωριό θα ξαναγίνει χωριό πάλι;…», ακούμε τον γέροντα να περιγράφει τις εικόνες που έζησε και δεν ξεχνά στην Κινηματογραφική Καταγραφή της σύγχρονης ιστορίας των Ανωγείων (1900-1945) «Ο ΉΧΟΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ» σε σενάριο και σκηνοθεσία του Λευτέρη Χαρωνίτη.

Εκτελέσεις αμάχων, βία, καταπάτηση κάθε ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ακόμη και τους άντρες που χρησιμοποιούσαν ως δούλους μεταφορείς για τα κλοπιμαία τους που μετέφεραν στο χωριό Σείσαρχα και αυτούς μετά τους εκτελούσαν. Μαρτυρίες και καταγραφές φέρνουν στην επιφάνεια ιστορίες ανθρώπων που αρνούμενοι ή ακόμη και ανήμποροι να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους, δολοφονήθηκαν, εκτελέστηκαν και θάφτηκαν στα ερείπια του μίσους και του ολοκαυτώματος.

Στα χέρια και τις πράξεις των Ναζί, πράξεις παγκόσμιας κατακραυγής, παραδίδονται 940 σπίτια, κόποι μιας ολόκληρης ζωής από ορεσίβιους ανθρώπους ενός σκληροτράχηλου τόπου, που σκεπάστηκε όμως από τη σκληρότητα των κατακτητών καταγράφοντας στην ιστορία το 3ο ολοκαύτωμα των Ανωγείων 120 χρόνια μετά τα ολοκαυτώματα από πλευράς των Τούρκων. «Την ιστορία του χωριού θα πω με λίγα λόγια, πως τρεις φορές το κάψανε μα πάλι είναι Ανώγεια» λέει στη Μαντινάδα του ο Αριστείδης Χαιρέτης.

Όμως… Το χρέος των παππούδων, το γονιών προς τα παιδιά τους, όλων των Ανωγειανών προς τις επόμενες γενιές, δίνει τη δύναμη και πάλι τα Ανώγεια να ξαναχτιστούν… «Εδώ η πέτρα σου μιλεί και ο Βοριάς σου γνέφει, εκείνος που τα αφρουκαστεί, ελπίδες μόνο θρέφει», αναφέρει ο Μαντιναδολόγος Λευτέρης Μπέκρης που όπως είπε και στο ΑΠΕ-ΜΠΕ: «κανείς σε τούτο τον τόπο δεν μπορεί να φανταστεί ότι θα κλείσει τα μάτια του χωρίς να έχει κάμει το χρέος του». Και το χρέος δεν είναι άλλο πέρα από το χρέος που έχουν οι Κρητικοί στην Ράτσα όπως έλεγε και ο Καζαντζάκης, ο οποίος ήταν μέλος από συστάσεως στις 17 Ιουνίου του 1945 της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων Κρήτης (Κ.Ε.Δ.Ω.Κ.) και μαζί με τους, καθηγητή Ιωάννη Καλιτσουνάκη, καθηγητή Ιωάννη Κακριδή, και τον Φωτογράφο Κωνσταντίνο Κουτουλάκη από άκρη σε άκρη της Κρήτης κατέγραψαν με κόπους και θυσίες κάθε ωμότητα τόσο από τους Ιταλούς όσο και από τους Γερμανούς κατακτητές.

Στην έκθεσή του ο Νίκος Καζαντζάκης, μεταξύ άλλων γράφει για τα Ανώγεια: «Την 13ην οι Γερμανοί συμπληρώσαντες την κύκλωσιν, εισήλθον εις τα Ανώγεια και διέταξαν τους υπολειφθέντας κατοίκους (θα ήσαν περί τα 1.500 γυναικόπαιδα) να αναχωρήσουν εντός ημισείας ώρας προς την κατεύθυνσιν του Γενή-Καβέ, οπόθεν να διασκορπισθούν εις τα διάφορα χωρία της Ρεθύμνης. Μετά ταύτα, προέβησαν εις Ολοκαύτωμα, γενικήν λεηλασίαν του χωρίου, πλουσιωτάτου εις κτηνοτροφικά και εριουργικά προϊόντα. Μετά την δήλωσιν εκάστη οικία εκαίετο πρώτον και έπειτα ανετινάσσετο δια δυναμίτιδος. Κάθε νύκτα οι Γερμανοί απεσύροντο εις τα Σείσαρχα και την πρωϊαν επανήρχοντο. To μέγεθος της λεηλασίας θα κατανόηση κανείς, όταν λάβη υπ’ όψιν ότι αυτή διήρκεσεν από της 13 Αυγούστου μέχρι της 5 Σεπτεμβρίου. Κατά την διάρκειαν της διαρπαγής οι Γερμανοί εφόνευσαν εντός του χωρίου τον Γ. Σπιθούρην, μη δυνηθέντα ν’ αποχωρήση μετά των άλλων κατοίκων, επίσης τους παραλύτους εξαδέλφους Κωνστ. και I. Ξυλούρην (ή Κίτρη), και τον υπέργηρον Νικ. Αεράκην, εις τας αγκάλας του οποίου έθεσαν, μετά την εκτέλεσιν, δεξιά και αριστερά τα πτώματα δύο χοίρων προς χλευασμόν. Δύο αδελφαί, η χήρα Εμμ. Καλλέργη και η χήρα Εμμ. Καβλέντη, η χωλή Ειρήνη Καραϊσκου και η Ευαγγ. Ιω. Πασπαράκη, αρνηθείσαι ν’ αποχωρήσουν και προτιμήσασαι τον θάνατον απέθανον καείσαι και καταχωθείσαι έπειτα υπό τα ερείπια των ανατιναχθεισών οικιών των. Επίσης οι Γερμανοί εφόνευσαν τον εκ τραύματος της κεφαλής παράφρονα Εμμ. I. Σαλούστρον. Πολλοί άλλοι εφονεύθησαν εις τα πέριξ… Η επίσημος κατάστασις της Νομαρχίας Ρεθύμνης αναφέρει 117 Ανωγειανούς εκτελεσθέντας κατά την περίοδον της κατοχής…»

Οι Ανωγειανοί, πήραν την απόφαση πέρα από το θρήνο και τις μαύρες μέρες και έχτισαν την ‘Ανω Γη του Ψηλορείτη, από την αρχή. Συνέχισαν έως και σήμερα να μάχονται, τις βροχές, το χιόνι, τους αέρηδες, να συμφιλιώνονται με τη φύση και να ατενίζουν τον καυτό ήλιο και τη λάμψη του, χωρίς να μισοσφραγίζουν τα μάτια τους. Με αυτά τα μάτια της περηφάνιας βλέπουν στον ορίζοντα τον κόσμο που πάντα ονειρεύονται και φαντάζονται. Τον κόσμο που αναφέρουν στα τραγούδια τους, στις μαντινάδες τους, στα κείμενα τους, στα βιβλία και τα παραμύθια τους προς τα παιδιά. Τον κόσμο του έρωτα, της αγάπης, του πολέμου για λευτεριά, ενός κόσμου ντυμένου με το πέπλο της δημοκρατίας, φιλόξενου και αλληλέγγυου, του κόσμου που περήφανα μπορεί από τις στάχτες του πάντα να ξαναγεννιέται. Γι’ αυτό οι Ανωγειανοί μπορούν και μόνοι τους και με άλλους ανθρώπους… Μπορούν να αντέχουν, να γιατρεύονται και να παίρνουν από το χέρι τα μικρά κοπέλια και τις κοπελιές για να τους διδάξουν, να μη σκύβουν το κεφάλι. Αυτός είναι και ο λόγος που οι περισσότεροι νέοι των Ανωγείων δεν εγκαταλείπουν το χωριό και παραμένουν στις δυσκολίες για επιβίωση πρωταγωνιστές.

Μιλούν με μαντινάδες και λένε: «T’ Ανώγεια είναι ο κορμός τα φύλλα ειν’ οι άλλοι, κι όποιος τσι ρίζες του ξεχνά είναι ντροπή μεγάλη». «Του τόπου η παράδοση πρέπει να συνεχίσει, Ανωγειανός γεννήθηκες, το χνάρι σου μη σβήσει». «Φύγετε σύννεφα ‘πο μπρος, ο ήλιος να προβάλλει, για δε μπορώ να τη θωρρώ ..τη καταχνιά σας πάλι».

Μα από την ρίζα του καημού πετά η χαρά τα άνθη…” – 73 χρόνια μετά το Ολοκαύτωμα των Ανωγείων από τους Ναζί, στις 13 Αυγούστου του 1944

Άρθρο του Γιώργη Μπαγκέρη

Κυριακή 13 Αυγούστου 1944. Οι Ναζί εγκληματίες 73 χρόνια πριν ξεκινούν το Ολοκαύτωμα των Ανωγείων. Χιλιάδες Ανωγειανοί παίρνουν τον δρόμο της προσφυγιάς, μακριά από τις πατρογονικές τους εστίες,, δεκάδες άλλοι προστίθενται στον μακρύ κατάλογο των πεσόντων του χωριού στα καλέσματα διαχρονικά της Πατρίδας και γίνονται Αθάνατοι στις μνήμες μας. Από άκρη σε άκρη το χωριό, καίγεται και ανατινάζεται σε μια επιχείρηση που κράτησε μέχρι και τις αρχές του Σεπτεμβρίου. Πριν καεί φυσικά λεηλατείτε και οτιδήποτε αξίας πέφτει στα χέρια των Ναζί, που εκτός από εκτελέσεις αμάχων και ισοπεδώσεις ολόκληρων χωριών επιδίδονταν και σε κλοπές σαν γνήσιοι εγκληματίες, που αψηφούσαν κάθε πολεμικό δίκαιο.Πέντε “επειδή” πρόλαβαν οι αξιωματικοί των Γερμανών να συντάξουν για να δικαιολογήσουν την αποτρόπαια πράξη τους. Θα μπορούσαν να γράψουν μόνο ένα. “Επειδή δεν καταφέραμε σε καμιά περίπτωση του πολέμου να υποδουλώσουμε και να κλονίσουμε το πατριωτικό φρόνημα των Ανωγειανών, διατάζομε την ισοπέδωση τούτων και την εκτέλεση όποιου άνδρα βρεθεί σε απόσταση ενός χιλιομέτρου…”. Πέντε “επειδή” συνέταξαν αλλά όλα περικλείονται στην προηγούμενη πρόταση.

Επέλεξαν την Κυριακή και έφτασαν στο χωριό νωρίς το πρωί με την πίστη ότι θα βρουν αντάρτες στο χωριό που θα ήθελαν ίσως να εκκλησιαστούν και να τους εκτελέσουν. Ευτυχώς τις τελευταίες ώρες οι άντρες αντάρτες είχαν καταφύγει προς το βουνό και αποφύγαμε τις ομαδικές εκτελέσεις.Πολλοί ήταν αυτοί όμως που βρήκαν τραγικό θάνατο εκείνες τις ημέρες και θάφτηκαν στα αποκαΐδια των σπιτιών τους καθώς αρνήθηκαν να τα εγκαταλείψουν, ενώ αρκετοί εκτελέστηκαν στα πέριξ του χωριού και στις 3 εβδομάδες του Ολοκαυτώματος. Χωρίς έλεος, χωρίς κανένα σεβασμό από τους Ναζί που εκτελούσαν και χλεύαζαν γέρους και ανήμπορους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εκτέλεση του γέροντα Νικολάου Αεράκη στο σπίτι του όπου στη συνέχεια τοποθέτησαν δίπλα στη σορό του δυο γουρούνα για να τον χλευάσουν. Βαρβαρότητα. Αηδία, για το ανθρώπινο είδος και όπως αυτό γελοιοποιήθηκε από τους Γερμανούς αξιωματικούς και στρατιώτες που στην εκπαίδευση τους στα Ες-Ες έμαθαν πρωτίστως να μη σέβονται την ανθρώπινη ζωή, τους γέροντες, τις μανάδες και τα παιδιά. Ένας στρατός βαρβάρων..

Για 23 μέρες οι Γερμανοί έφταναν στα Ανώγεια νωρίς το πρωί. Χωρίζονταν σε ομάδες. Κατέγραφαν κάθε οικία και αφού πρώτα την λεηλατούσαν κλέβοντας οτιδήποτε πολύτιμο υπήρχε μέσα, μετά την έκαιγαν. Στο τέλος τοποθετούσαν δυναμίτη και την ανατίναζαν εκ θεμελίων. Για τα κλοπιμαία χρησιμοποιούσαν άντρες από το χωριό και τις γύρω περιοχές για να τους τα μεταφέρουν μέχρι τα Σείσαρχα. Άντρες που όταν δεν τους χρειάζονταν άλλο να τους κάνουν τις μεταφορές τους, τους εκτέλεσαν. 31 άντρες εκτέλεσαν στα Σείσαρχα, αγωγιάτες. Αθώους! Τι βαρβαρότητα και τούτη! Για μήνες μετά το Ολοκαύτωμα το χωριό μύριζε, μπαρούτι, θάνατο και κάπνα από τη δράση των Ναζί. 940 σπίτια παραδίδονται στα χέρια τους και ισοπεδώνονται, κόποι μιας ζωής καταστρέφονται και οι Ανωγειανοί που έστησαν με αίμα και ιδρώτα το σπιτικό τους σε ένα άγονο αλλά όμορφο τόπο, βλέπουν την καταστροφή ανήμποροι να αντιδράσουν εκείνες τις στιγμές. Μέσα σε διάστημα μόλις 120 ετών τα Ανώγεια ισοπεδώνονται ολοκληρωτικά για τρίτη φορά. Δυο από τους Τούρκους και τώρα από τους Γερμανούς. Οι Ανωγειανοί εκείνες τις ημέρες πρόσφυγες στα γύρω χωριά που φιλόξενα τους υποδέχτηκαν και τους περιέθαλψαν, είχαν στο μυαλό τους την απόγνωση και το δράμα της καταστροφής της περιουσίας τους. Μα περισσότερο από όλα στο μυαλό τους και το βλέμμα τους είχαν ήδη τη σπίθα, εκείνη τη φλόγα και τη σιγουριά, ότι ότι καιρός και να περάσει θα γυρίσουν πίσω. Και θα το οικοδομήσουν ξανά. Θα τα ξανακάνουν Ανώγεια, όπως τα έκαναν και οι παππούδες τους επί Τουρκοκρατίας. Αυτό ήταν το χρέος τους στη ράτσα. Το χρέος τους στις επόμενες γενιές, στα παιδιά και τα εγγόνια τους..

“Την ιστορία του χωριού θα πω με λίγα λόγια..
Πως τρεις φορές το κάψανε μα πάλι είναι Ανώγεια..”

(Αρ.Χαιρέτης)

Αδούλωτο πνεύμα, αδούλωτη ψυχή, φωτεινό το βλέμμα των Ανωγειανών ακόμα και στις χειρότερες στιγμές της ζωής τους. Πως αλλιώς άλλωστε; Μεγάλωσαν με το βλέμμα τους να ατενίζει τον Ψηλορείτη, τις ιερές πέτρες, τις απάτητες βουνοκορφές που οι πρόγονοι πρώτοι πάτησαν αιώνες πριν  και είπαν εδώ θα στήσουμε το δικό μας σπιτικό. Μα στις πέτρες, στα βουνά, στα άγονα χώματα; Εδώ, η ψυχή είναι ελεύθερη, εδώ το πνεύμα ακονίζεται. Εδώ η σκέψη είναι καθαρή. Εδώ η καρδιά θα σπαρταρά και θα χτυπά ελεύθερα και δυνατά. Στα ψηλά θα χτίσουμε τη δική μας Άνω γη είπαν όχι για να κοιτάζουμε τους υπόλοιπους από ψηλά, αλλά για να θέτουμε τους στόχους της ανθρώπινης ράτσας να μένει ψηλά, να κοιτάζει ψηλότερα και να θέτει στόχους να πατήσει τις επόμενες κορυφές. Το χρέος στη ράτσα σύμφωνα και με τον Νίκο Καζαντζάκη.

Εδώ βρισκόμαστε και εμείς, 73 χρόνια μετά την καταστροφή με χρέος να τιμάμε και να σεβόμαστε εκείνους τους ήρωες του Αυγούστου του 1944. Τους άντρες αντάρτες που πολέμησαν, τις γυναίκες ηρωίδες Μάνες που κράτησαν την οικογένεια δυνατή, τους ηλικιωμένους που είχαν γαλουχήσει τα παιδιά τους στον δρόμο της τιμής, της αξίας και του αγώνα. Την ατελείωτη λίστα πεσόντων, των αθανάτων ηρώων που με το αίμα τους πότισαν το δέντρο της Ελευθερίας. Όλους όσοι που με τα χέρια τους γυμνά έσκαψαν ξανά τη γη και πάνω στις στάχτες σήκωσαν τοίχους και τοποθέτησαν κεραμίδια. “Άραγες αυτό το χωριό θα ξαναγίνει χωριό ποτές..;”, έλεγε δακρυσμένος τότε ο Ανωγειανός πάνω στα χαλάσματα του σπιτιού του, δίνοντας με το βλέμμα του ο ίδιος την απάντηση. Αυτό το καθαρό, ανυπότακτο βλέμμα του βουνού. Όσο υπάρχουν Ανωγειανοί που μεγαλώνουν στον τόπο με τις αξίες και τα ιδανικά του, Ανώγεια θα υπάρχουν..Άλλη μια αποτυχία των Γερμανών κατακτητών κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Εδώ υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν για πάντα τα Ανώγεια..

“Μα από τη ρίζα του καημού, πετά η χαρά τα άνθη..
Και τραγουδούν οι άνθρωποι τον πόνο και τα πάθη..”

(Λευτ.Μπέρκης)